(Buu Nguyen/Lowy Institute, đăng ngày 14/5/2024)
Đồng bằng sông Cửu Long, hệ thống sông lớn nhất Việt Nam, từng là điểm đến đầy hứa hẹn cho những người di cư từ miền Bắc Việt Nam trong nhiều thế kỷ giúp định hình khu vực phía Nam này. Tuy nhiên, hiện nay vùng này đang phải hứng chịu hạn hán và xâm mặn nghiêm trọng.
Bắt nguồn từ cao nguyên Thanh Tạng, sông Mê Kông trải dài gần 5.000km, chảy qua 6 quốc gia - Trung Quốc, Myanmar, Thái Lan, Lào, Campuchia và Việt Nam - và đóng vai trò then chốt trong hệ sinh thái và nền kinh tế của các quốc gia này. Điều này đặc biệt đúng đối với Việt Nam, nơi hệ thống đồng bằng rộng lớn khi con sông gặp biển thống trị cảnh quan miền Nam.
Sông Mê Kông có một hệ sinh thái tự điều hòa. Trong mùa mưa, lượng nước dồi dào từ thượng nguồn chảy về, đồng thời cung cấp phù sa làm màu mỡ vùng đồng bằng này. Vào mùa khô, nước từ các hồ lớn như Tonlé Sap bổ sung nước cho dòng sông và đẩy lùi sự xâm nhập của nước biển. Sự đảo ngược dòng chảy độc đáo này, được kích hoạt bởi những cơn mưa gió mùa, đảm bảo cung cấp lượng nước ngọt liên tục cho các quốc gia ở hạ nguồn. Vùng đồng bằng trũng này đã trải qua nhiều thế kỷ khử mặn và cải tạo đất, biến nơi đây thành vựa lúa và nguồn cung thủy sản lớn nhất của Việt Nam và chiếm 17% GDP của đất nước. Ngoài ra, nơi đây còn tự hào có vùng trồng cây ăn trái lớn nhất cả nước, nổi tiếng với các đặc sản như sầu riêng, chôm chôm và măng cụt, đóng góp đáng kể cho nền kinh tế Việt Nam.
Tuy nhiên, trong suốt một thập kỷ qua, tình trạng cạn kiệt nước ngọt và xâm mặn đã trở thành những vấn đề cấp bách, thường xuyên xuất hiện trên các phương tiện truyền thông trong nước cũng như trong khu vực. Sự thay đổi này được cho là do ảnh hưởng của hệ thống thủy điện quy mô lớn nằm dọc sông dẫn đến sự đảo ngược dòng chảy tự nhiên của con sông vốn trước đây được điều tiết bởi cơ chế sông Mê Kông-Tonlé Sap. Hiện có hơn 160 đập thủy điện đang hoạt động trên sông Mê Kông và các phụ lưu của nó, cùng với hàng trăm đập khác đang được quy hoạch hoặc xây dựng. Trong khi phần lớn năng lượng được tạo ra phục vụ nhu cầu địa phương, việc xuất khẩu sang các nước ngoài khu vực đang ngày càng tăng.
Theo Thứ trưởng Bộ Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn Việt Nam Nguyễn Hoàng Hiệp, năm nay đánh dấu một cột mốc khác về hạn hán và xâm mặn ở các tỉnh như Cà Mau và Bến Tre. Ông Hiệp cũng cho biết, từ đầu năm đến nay toàn tỉnh không ghi nhận lượng mưa đáng kể nào. Ông nói thêm: “Nắng nóng gay gắt cũng làm tăng tốc độ bốc hơi nước, dẫn đến hạn hán và sụt lún đất trên đồng ruộng”.
Một dự án kênh đào ở Campuchia, dự kiến bắt đầu xây dựng vào cuối năm nay, đã làm dấy lên mối lo ngại đáng kể từ phía Việt Nam về nguy cơ gián đoạn hơn nữa hệ sinh thái và sinh kế của cư dân địa phương. Chủ nghĩa dân tộc và lợi ích riêng các quốc gia làm trầm trọng thêm những thách thức trong việc quản lý nguồn tài nguyên chung này giữa sáu quốc gia, khiến các cơ chế hiện có như Ủy hội sông Mê Kông (MRC) bị hạn chế sức ảnh hưởng. Ngược lại, điều này góp phần làm tăng thêm sự bất ổn xung quanh tương lai của Đồng bằng sông Cửu Long, bằng chứng là những nỗ lực gần đây nhằm đảm bảo nguồn nước ngọt trong mùa khô và hàng nghìn ha hoa màu ở Việt Nam bị mất trắng.
Vào ngày 5 tháng 5, Việt Nam đã bày tỏ quan ngại về tác động của dự án đối với đồng bằng sông Cửu Long và kêu gọi Campuchia hợp tác với Việt Nam và các nước MRC khác để đánh giá tác động của dự án kênh đào đối với nguồn tài nguyên nước. Các chuyên gia tại Ủy ban Quốc gia sông Mê Kông Việt Nam đã khuyến nghị Hà Nội xin hoãn dự án với Campuchia để đàm phán bổ sung, cảnh báo kênh đào có thể đẩy nhanh tình trạng xâm mặn ở hạ lưu sông Hậu.
Tuy nhiên, phản ứng gần đây của Campuchia cho thấy họ sẽ không đàm phán với Việt Nam về dự án và sẽ tiến hành xây dựng kênh đào, đồng thời chỉ ra rằng Việt Nam đã đầu tư rất nhiều vào việc xây dựng đập, gây hậu quả tiêu cực cho Campuchia.
Cái giá phải trả của tình trạng bế tắc này đang được người dân sống ở vùng đồng bằng này gánh chịu nhiều nhất.
*Bài gốc bằng tiếng Anh: https://www.lowyinstitute.org/the-interpreter/dams-salt-sad-fate-vietnam-s-mekong-delta
Đồng bằng sông Cửu Long, hệ thống sông lớn nhất Việt Nam, từng là điểm đến đầy hứa hẹn cho những người di cư từ miền Bắc Việt Nam trong nhiều thế kỷ giúp định hình khu vực phía Nam này. Tuy nhiên, hiện nay vùng này đang phải hứng chịu hạn hán và xâm mặn nghiêm trọng.
Bắt nguồn từ cao nguyên Thanh Tạng, sông Mê Kông trải dài gần 5.000km, chảy qua 6 quốc gia - Trung Quốc, Myanmar, Thái Lan, Lào, Campuchia và Việt Nam - và đóng vai trò then chốt trong hệ sinh thái và nền kinh tế của các quốc gia này. Điều này đặc biệt đúng đối với Việt Nam, nơi hệ thống đồng bằng rộng lớn khi con sông gặp biển thống trị cảnh quan miền Nam.
Sông Mê Kông có một hệ sinh thái tự điều hòa. Trong mùa mưa, lượng nước dồi dào từ thượng nguồn chảy về, đồng thời cung cấp phù sa làm màu mỡ vùng đồng bằng này. Vào mùa khô, nước từ các hồ lớn như Tonlé Sap bổ sung nước cho dòng sông và đẩy lùi sự xâm nhập của nước biển. Sự đảo ngược dòng chảy độc đáo này, được kích hoạt bởi những cơn mưa gió mùa, đảm bảo cung cấp lượng nước ngọt liên tục cho các quốc gia ở hạ nguồn. Vùng đồng bằng trũng này đã trải qua nhiều thế kỷ khử mặn và cải tạo đất, biến nơi đây thành vựa lúa và nguồn cung thủy sản lớn nhất của Việt Nam và chiếm 17% GDP của đất nước. Ngoài ra, nơi đây còn tự hào có vùng trồng cây ăn trái lớn nhất cả nước, nổi tiếng với các đặc sản như sầu riêng, chôm chôm và măng cụt, đóng góp đáng kể cho nền kinh tế Việt Nam.
Tuy nhiên, trong suốt một thập kỷ qua, tình trạng cạn kiệt nước ngọt và xâm mặn đã trở thành những vấn đề cấp bách, thường xuyên xuất hiện trên các phương tiện truyền thông trong nước cũng như trong khu vực. Sự thay đổi này được cho là do ảnh hưởng của hệ thống thủy điện quy mô lớn nằm dọc sông dẫn đến sự đảo ngược dòng chảy tự nhiên của con sông vốn trước đây được điều tiết bởi cơ chế sông Mê Kông-Tonlé Sap. Hiện có hơn 160 đập thủy điện đang hoạt động trên sông Mê Kông và các phụ lưu của nó, cùng với hàng trăm đập khác đang được quy hoạch hoặc xây dựng. Trong khi phần lớn năng lượng được tạo ra phục vụ nhu cầu địa phương, việc xuất khẩu sang các nước ngoài khu vực đang ngày càng tăng.
Theo Thứ trưởng Bộ Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn Việt Nam Nguyễn Hoàng Hiệp, năm nay đánh dấu một cột mốc khác về hạn hán và xâm mặn ở các tỉnh như Cà Mau và Bến Tre. Ông Hiệp cũng cho biết, từ đầu năm đến nay toàn tỉnh không ghi nhận lượng mưa đáng kể nào. Ông nói thêm: “Nắng nóng gay gắt cũng làm tăng tốc độ bốc hơi nước, dẫn đến hạn hán và sụt lún đất trên đồng ruộng”.
Một dự án kênh đào ở Campuchia, dự kiến bắt đầu xây dựng vào cuối năm nay, đã làm dấy lên mối lo ngại đáng kể từ phía Việt Nam về nguy cơ gián đoạn hơn nữa hệ sinh thái và sinh kế của cư dân địa phương. Chủ nghĩa dân tộc và lợi ích riêng các quốc gia làm trầm trọng thêm những thách thức trong việc quản lý nguồn tài nguyên chung này giữa sáu quốc gia, khiến các cơ chế hiện có như Ủy hội sông Mê Kông (MRC) bị hạn chế sức ảnh hưởng. Ngược lại, điều này góp phần làm tăng thêm sự bất ổn xung quanh tương lai của Đồng bằng sông Cửu Long, bằng chứng là những nỗ lực gần đây nhằm đảm bảo nguồn nước ngọt trong mùa khô và hàng nghìn ha hoa màu ở Việt Nam bị mất trắng.
Vào ngày 5 tháng 5, Việt Nam đã bày tỏ quan ngại về tác động của dự án đối với đồng bằng sông Cửu Long và kêu gọi Campuchia hợp tác với Việt Nam và các nước MRC khác để đánh giá tác động của dự án kênh đào đối với nguồn tài nguyên nước. Các chuyên gia tại Ủy ban Quốc gia sông Mê Kông Việt Nam đã khuyến nghị Hà Nội xin hoãn dự án với Campuchia để đàm phán bổ sung, cảnh báo kênh đào có thể đẩy nhanh tình trạng xâm mặn ở hạ lưu sông Hậu.
Tuy nhiên, phản ứng gần đây của Campuchia cho thấy họ sẽ không đàm phán với Việt Nam về dự án và sẽ tiến hành xây dựng kênh đào, đồng thời chỉ ra rằng Việt Nam đã đầu tư rất nhiều vào việc xây dựng đập, gây hậu quả tiêu cực cho Campuchia.
Cái giá phải trả của tình trạng bế tắc này đang được người dân sống ở vùng đồng bằng này gánh chịu nhiều nhất.
*Bài gốc bằng tiếng Anh: https://www.lowyinstitute.org/the-interpreter/dams-salt-sad-fate-vietnam-s-mekong-delta
“Cho những người di cư từ miền Bắc”?